2 sierpnia świat upamiętnia ofiary ludobójstwa Romów, dokonanego w trakcie II wojny światowej. W tym roku mija 80 lat od popełnienia tej zbrodni na narodzie romskim.
Dziennikarka UAinKrakow.pl, historyk Tetiana Yatsechko-Blazhenko opowiadają o Międzynarodowym Dniu Pamięci o nazistowskim ludobójstwie Romów i o tym, jak upamiętnia się jego ofiary w Polsce i w Ukrainie.
Tragedia Romów i Sinti podczas II wojny światowej
Już w pierwszych latach po dojściu do władzy naziści wprowadzili w Niemczech dyskryminacyjną politykę wobec Romów. Musieli się rejestrować i przechodzić przez kontrolę rasową. Później zakazano Romom swobodnego przemieszczania się.
W komentarzu do ustaw norymberskich z września 1935 r. Romowie zostali określeni jako obcy rasowo, znajdujący się na równi z Żydami, w związku z czym nie mieli prawa być obywatelami Rzeszy.
Po wojnie władze hitlerowskie postanowiły pozbyć się niemieckich Romów. Przesiedlano ich do gett i obozów koncentracyjnych.
Pierwsza niewielka liczba Romów została osadzona w Auschwitz jeszcze zanim utworzono dla nich tzw. obóz rodzinny w Birkenau. Tam otrzymywali numery obozowe z trójkątem, byli fotografowani i wysłani do pracy.
W grudniu 1942 r. Heinrich Himmler nakazał aresztowanie Romów przebywających na terenie Rzeszy i deportację do Auschwitz-Birkenau. Zbudowano tam obóz dla Romów, składający się z 40 drewnianych baraków. W każdym z nich mogło przebywać 500 osób. Na jednym łóżku mogło spać do dziesięciu osób, co świadczyło o strasznych warunkach ich przetrzymywania. Brak czystej wody, żywności i niehigieniczne warunki prowadziły do chorób i śmierci.
Masowe deportacje Romów do Auschwitz rozpoczęły się w lutym 1943 roku i trwały do lipca 1944 roku. Aresztowani pochodzili głównie z Niemiec, Austrii, Czech, Moraw i Polski, mniejsze grupy z Francji, Holandii, Chorwacji, Belgii, Związku Radzieckiego, Litwy i Węgier.
«W domu została żona i dwoje małych dzieci. Nie wiedziałem, czy je jeszcze kiedykolwiek zobaczę. Kiedy jednak zostałem włączony do transportu jadącego do Auschwitz, gestapo doprowadziło na dworzec także moją żonę i dzieci. Jechaliśmy razem do obozu zagłady w Birkenau… Stłoczeni, bez jedzenia i wody, w ciemnościach jechaliśmy w nieznane. Gdy w końcu wagony otwarto, esesmani przyjęli nas razami. Towarzyszyły im ich krwiożercze psy – byliśmy na miejscu. W tym momencie przestaliśmy być ludźmi. Staliśmy się numerami. Odebrano nam wszystko, co posiadaliśmy. Wszystkim, w tym także kobietom i dzieciom, ogolono głowy. Wszystkim, także moim dwóm małym dziewczynkom, wytatuowano numery. Zostaliśmy umieszczeni w barakach dla nowo przybyłych. Już piątego dnia przekonaliśmy się, że są rzeczy o wiele gorsze niż głodowe racje żywnościowe. 300 Romów z Burgenland (Austria) zostało wyselekcjonowanych i zabitych w komorach gazowych. Dla wszystkich dzieci obóz oznaczał pewną śmierć…» — fragment relacji Juliusa Hodosi, Roma deportowanego do KL Auschwitz (Księga Pamięci. Cyganie w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, 1993).
Na Romach przeprowadzano eksperymenty medyczne, które nie miały żadnego naukowego uzasadnienia. Na przykład, w laboratoriach romscy bliźniaki zostały zakażone tyfusem, aby zobaczyć, jak przeżyją chorobę.
Co najmniej 23 000 Romów i Sinti było więźniami obozu koncentracyjnego Birkenau w Auschwitz. Około 21 000 osób zmarło w wyniku głodu, chorób, złego traktowania lub egzekucji w komorach gazowych.
Dziś trudno ustalić dokładną liczbę ofiar. Zdarzały się bowiem przypadki, gdy Romów nie rejestrowano w obozie, lecz natychmiast po przybyciu kierowano ich do komór gazowych. Jeden z takich przypadków miał miejsce 23 marca 1943 r., kiedy do Birkenau przywieziono grupę 1700 Romów z Białegostoku. Wśród więźniów wykryto tyfus. W obawie przed epidemią wszystkich zamordowano w komorze gazowej.
Romów eksterminowano także w innych obozach koncentracyjnych: Treblince, Majdanku, Sobiborze i Bełżcu. Obozy romskie znajdowały się także na terenie okupowanej przez Niemców Czechosłowacji i Chorwacji.
Większość europejskich Romów zamieszkujących tereny okupowane przez III Rzeszę została rozstrzelana podczas masowych egzekucji bezpośrednio po ich zatrzymaniu. Według różnych szacunków przed II wojną światową i w jej trakcie zginęło od 500 000 do 1,5 miliona Romów.
Historia upamiętnienia ofiar ludobójstwa Romów w Polsce
Data 2 sierpnia wiąże się z wydarzeniami 1944 roku, kiedy naziści zamordowali w obozie Auschwitz-Birkenau ponad 4 tysiące więźniów romskich. Ogółem szacuje się, że w czasie wojny w tym obozie zginęło około 21 000 Romów i Sinti.
14 czerwca 1947 roku na terenie byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz utworzono muzeum, które stało się jednym z miejsc pamięci i oficjalnego upamiętnienia tragedii.
Jedna z pierwszych prac na temat ludobójstwa Romów została opublikowana przez polskiego pisarza Jerzego Ficowskiego w 1953 roku. Do tego czasu międzynarodowa opinia publiczna nie była świadoma skali zbrodni nazistowskiej.
W 1967 roku w Auschwitz otwarto Międzynarodowy Pomnik Ofiar Obozu. Na jednej z jego
tablic pamiątkowych widniał napis w języku romskim w tłumaczeniu Jerzego Ficowskiego.
W 1973 r. na miejscu baraków, w których znajdował się tzw. „obóz romski” – Niemiecki Zigeunerfamilienlager) wznieśli pomnik z inicjatywy niemieckich Sinti. W 1994 roku pomnik został odrestaurowany przez Centrala Rade Niemieckich Romów i Sinti.
Od 2001 roku w bloku 13 Auschwitz działa stała wystawa, poświęcona zagładzie Romów. Była to pierwsza tego typu ekspozycja w Polsce.
W dniu 29 lipca 2011 r. Sejm RP podjął decyzję o corocznym obchodzeniu na szczeblu państwowym Międzynarodowego Dnia Pamięci o Zagładzie Romów i Sinti. Pierwsze uroczystości 2 sierpnia 2011 roku odbyły się pod patronatem Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego.
Więcej o historii społeczności romskiej w Polsce i wydarzeniach przez nią organizowanych można przeczytać na stronie.
Jak obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Zagłady Romów i Sinti na Ukrainie
Pierwsza fala mordów na Romach miała miejsce wczesną jesienią 1941 r. We wrześniu w Babiego Jaru rozstrzelano pięć obozów romskich. Większość ofiar stanowiły osoby starsze, kobiety i dzieci.
W nocy 24 grudnia 1941 r. w Symferopolu rozstrzelano 800 mężczyzn, kobiet i dzieci. W 1942 r. powiedziano Romom z obwodu czernihowskiego, że zostaną przesiedleni do Serbii, lecz zamiast tego zostali rozstrzelani. Obecnie wiadomo, ponad 140 przypadków masowych mordów na ludności romskiej, które miały miejsce na okupowanej przez nazistów terytorium Ukrainy.
„Faszyści polowali na Romów jak na zwierzynę. Zostali poddani tej samej natychmiastowej zagładzie, co Żydzi… Romów wywożono do Babiego Jaru całymi obozami” – napisał pisarz Anatolij Kuzniecow w powieści „Babyn Jar”.
„Kali trasz” w języku romskim oznacza „czarny terror”. Tak nazywa się okres w historii Romów podczas II wojny światowej, kiedy według badacza Mychajło Tyaglo na terytorium współczesnej Ukrainy zginęło około 25 000 Romów.
Niewykluczone, że liczba ta może być znacznie wyższa. Niewiele jest pisemnych świadczeń, dokumentujących ludobójstwo, a głównym źródłem są wspomnienia naocznych świadków tragedii i ich bliskich.
W 2004 roku Rada Najwyższa Ukrainy na szczeblu państwowym ustanowiła dzień 2 sierpnia Międzynarodowym Dniem Pamięci o nazistowskim ludobójstwie Romów na Ukrainie.
Jednym z miejsc pamięci o tragedii Romów jest Narodowy Rezerwat Historyczny „Babyn Jar”. Co roku pod pomnikiem „Romska Kibytka” odbywają się uroczystości upamiętniające ofiary. Zainstalowano go w miejscu, w którym rozstrzelano 10 000 Romów.
Więcej na temat Zagłady Romów na Ukrainie podczas II wojny światowej można dowiedzieć się na stronie Ukraińskiego Centrum Studiów nad Historią Holokaustu. Gromadzone są w nim wywiady – ustne zeznania Romów, którzy przeżyli ludobójstwo w latach 1941-1944.
Uroczystości upamiętniające w Krakowie i Małopolsce
Z okazji Międzynarodowego Dnia Pamięci o Zagładzie Romów w Krakowie i Małopolsce odbędzie się szereg wydarzeń.
Od 29 lipca do 4 sierpnia w Auschwitz-Birkenau odbędzie się cykl wydarzeń pod nazwą „Dikh He Na Bister” (Patrz i nie zapomnij). W ramach inicjatywy co roku do Auschwitz przybywają tysiące młodych ludzi, aby upamiętnić tragedię. Ważnym elementem wydarzeń są szkolenia z zakresu zwalczania dyskryminacji i romofobii oraz spotkania z osobami, które przeżyły Holokaust. Więcej o wydarzeniu w linku na Facebooku oraz na stronie projektu.
Ponadto 1 sierpnia o godzinie 20:00 w Filharmonii Krakowskiej odbędzie się oratorium (koncert pamiątkowy) „Długa droga”, oparte na tekstach pisarzy i poetów Sinti i Romów.
Natomiast 2 sierpnia o godzinie 12:00 na terenie Muzeum Obozu Koncentracyjnego Auschwitz rozpocznie się oficjalne upamiętnienie ofiar nazistowskiego ludobójstwa Romów. Wydarzenie będzie transmitowane na żywo na kanale YouTube oraz na stronie internetowej.
Artykuł ten można przeczytać również w języku ukraińskim
Artykuł powstał w ramach projektu Fundacji Jaw Dikh „Przez sztukę do serc i umysłów – kampania społeczna o ukraińskich Romach w Polsce”. Projekt jest realizowany w ramach wsparcia ERGO Network i European Philanthropic Initiative for Migration
Foto: Wikimedia Commons
Tekst: Tetiana Yatsechko-Blazhenko
